МЕНСК
гісторыя па фотаздымках

Аляксандр Лычаўко
фота Bundesarchiv, часопіса Life, з сайта CharonBoat.com і форуму Reibert.info
TUT.BY

28 чэрвеня 1941 г, на сёмы дзень вайны, нямецка-фашысцкія войскі пасьля масіраванай бамбардзіроўкі, увайшлі ў Менск. Пачалася акупацыя, якая працягвалася 1100 дзён. Менск стаў цэнтрам генеральнага камісарыята "Беларусь" у складзе рэйхскамісарыята Остланд. Амаль адразу ў горадзе актывізавалася падпольле, пра які Іван Новікаў напісаў кнігу "Руіны страляюць ўва ўпор".

Нямецкая авіяцыя вядзе бамбаваньне Менску, 25 чэрвеня 1941 года. Добра бачныя выгібы ракі і Камароўскае скрыжаваньне (цяперашняя плошча Якуба Коласа).

30 чэрвеня 1941. Нямецкія бронемашыны праязджаюць цяперашнюю плошчу Якуба Коласа.

Нямецкія ваякі перад Домам Урада.

У сярэдзіне жніўня ў Менск прыязджаў Гімлер. Да таго часу помнік Леніну працы Мацвея Манізэра падпілавалі, скінулі і павезлі ў Нямеччыну на пераплаўку. А вось пастамент чапаць ня сталі, і 1 траўня 1945 года адноўлены помнік вярнулі на сваё ранейшае месца.

Скрыжаваньне сучасных праспекта Незалежнасьці і вуліцы Энгельса, выгляд у бок плошчы Незалежнасьці. Злева - агароджа Цэнтральнага сквера і руіны гасцініцы "Парыж". Цяпер на месцы будынка з абцугоў ў правай частцы здымка - дом № 23 па праспекце Незалежнасьці з уманціраваным у яго вестыбюлем станцыі метро "Кастрычніцкая".

СС-і паліцайфюрер Карл Ценнер, гаўляйтэр Генрых Лозэ і генеральны камісар Вільгельм Кубе. Толькі ў 1961 годзе Карл Ценнер быў прысуджаны судом у Кобленцы да 15 гадоў турмы за забойства каля 6 тысяч менскіх габрэяў - як ён казаў, "каб вызваліць жылую плошчу для габрэяў з Германіі". Але былы нацыст не дажыў да канца тэрміну і памёр у турме ў 69-м. Генрых Лозэ, пры непасрэдным удзеле якога ў Беларусі ствараліся канцлягеры, у 1948 годзе атрымаў усяго 10 гадоў турмы, але ўжо ў 51-м выйшаў на свабоду "па стане здароўя" і жыў яшчэ да 64-га года. Вільгельм Кубе быў падарваны падпольшчыкамі ў сваім доме № 27 па вуліцы Энгельса (цяпер на гэтым месцы газон перад Адміністрацыяй прэзідэнта) у ноч на 22 верасьня 1943 года. Даведаўшыся аб яго смерці, Гімлер сказаў: "Гэта проста шчасце для айчыны".

На месца Кубе быў прызначаны Курт фон Готтберг (на фота злева), обергруппенфюрер СС. У адплату за сьмерць папярэдніка ён расстраляў некалькі сотняў мірных людзей і зрабіў больш жорсткімі ўмовы для жыхароў. І калі Кубе быў прыхільнікам выкарыстаньня габрэяў у якасьці бясплатнай працоўнай сілы, то фон Готтберг аддаваў перавагу знішчаць усіх неарийцев. Фон Готтберг актыўна супрацоўнічаў з беларускімі нацыяналістамі, пры ім пачаў развівацца Саюз Беларускай Моладзі, Беларускай краёвай абароны і Беларуская Цэнтральная Рада. Будучы ў брытанскім палоне на тэрыторыі Германіі, 31 мая 1945 года скончыў жыццё самагубствам.

У гасцях у Курта фон Готтберга (злева) - Эрых фон дэм Бах (справа), обергруппенфюрер СС і генерал паліцыі. Фон дэм Бах прымае парад на былой плошчы Леніна. У 1944 годзе ён душыў варшаўскае паўстаньне. Пасьля вайны пачаў актыўна супрацоўнічаць з Нюрнбергскім следствам, і Герман Герынг тады сказаў аб ім: "Брудная, праклятая, здрадлівая свіньня! Агідны смуроднік! Ён быў самым праклятым забойцам ва ўсёй гэтай чортавай кампаніі! Брудная агідная сабака!". Фон дэм Баха тройчы судзілі, і апошні суд 1962 года прысудзіў яго да пажыцьцёвага зняволеньня. Эрых фон дэм Бах праседзеў за кратамі яшчэ 10 гадоў і ў 72-м годзе памёр у турэмным шпіталі.

У жніўні 1941-га (14-15 жніўня), у Менск прылятаў Генрых Гімлер. Рейхсфюрер СС стаў госцем Артура Небе, группенфюрера СС, які асабіста прыехаў за ім на аэрадром. Небе быў начальнікам айнзатцгрупы "В" на ўсходнім фронце ў групе армій "Цэнтар" (уласна, Гімлер яго і прызначыў на гэтую пасаду). Артур Небе праславіў сябе як арганізатар масавых пагромаў. У сакавіку 45-га за ўдзел у замаху на Гітлера яго павесілі на раяльнай струне.

Гімлер схадзіў у карцінную галярэю і ў Оперны тэатр, дзе ў той час складзіравалі нарабаваныя каштоўнасьці, а потым адправіўся ў лагер ваеннапалонных на вуліцы Шырокай (цяперашняя Куйбышава), - цяпер на месцы лагера на рагу Куйбышава і праспекта Машэрава стаіць мемарыяльны камень. У гэтым лагеры са жніўня 42-га па верасень 43 утрымліваўся лейтэнант Чырвонай Арміі Аляксандр Пячэрскі, які кіраваў пасля паўстаньнем ў польскім лагеры сьмерці Сабібор. Генрых Гімлер падчас сваёй "культурнай праграмы" вырашыў паглядзець таксама на пакараньне вязняў менскага гета, дзе вельмі хутка страціў сваю хваленую стрыманасьць і спачатку запаў у паўвобмарак, а затым у гістэрыку. У канцы траўня 1945 года Гімлер спрабаваў бегчы ў Данію, але быў злоўлены англійскім патрулём і пры надглядзе атруціўся цыяністым каліем.

"Могілкі герояў" ля сьцен Акадэміі навук. Гімлер наведваў таксама і яго. На гэтых могілках пазьней быў пахаваны Ганс Вельке, чэмпіён Алімпійскіх гульняў 36-га года ў Берліне па кіданьні ядра, гауптман 118-га ахоўнага паліцэйскага батальёна вермахта. Вельке знішчылі ў штабной машыне раніцай 22-га сакавіка 43 года. Недалёка ад Хатыні. У той жа дзень адбылася Хатынская трагедыя. У 43-м немцы перанесьлі могілках на новае месца - прыкладна насупраць цяперашніх Маскоўскіх могілак.

Курсанты СБМ маршыруюць міма Дома Урада, 1944 год. Саюз Беларускай Моладзі - легальная моладзевая нацыяналістычная арганізацыя, створаная беларускімі калабарацыяністамі ў 42-м годзе (у чэрвені 43 года - легалізаваная). Займалася выхаваньнем моладзі ў нацыянал-патрыятычным духу. З вызваленьнем Беларусі частка СБМ-аўцав, па некаторых дадзеных, перайшла ў беларускі дэсантны батальён "Дальвіц", частка бегла ў Нямеччыну, частка перайшла ў антысавецкае падполіле.

26 кастрычніка 1941 г. - у гэты дзень фашысты правялі першую публічнае пакараньне на акупаванай зямлі, павесіўшы 12 падпольшчыкаў у розных месцах горада. На варотах дражджавога завода па вуліцы Кастрычніцкай павесілі траіх падпольшчыкаў: Машу Брускіну, Кірыла Труса, Валодзю Шчарбацэвіча. Доўгія гады імя дзяўчыны заставалася невядомым, і толькі ў наш час высьветлілася, што гэта Маша Брускіна. Зрэшты, ёсць і іншыя версіі. У 1962 годзе літоўскі суд усталяваў, што непасрэдным выканаўцам пакараньня з'яўляецца Антанас Гецевічус, памочнік камандзіра літоўскага шуцманшафтбатальёна Антанаса Імпулявічуса, але імёны нямецкіх афіцэраў не называліся. Увесну 1997 года ў Мюнхен прыехала перасовачная фотавыстава Verbrechen der Wehrmacht, 1941-1944 ("Злачынствы вермахта, 1941 - 1944 гады"), на якой былі прадстаўлены і здымкі з пакараньня менскіх падпольшчыкаў (адзін з іх, дарэчы, патрапіў у фільм Міхаіла Ромма " Звычайны фашызм "). Адна з наведвальніц, журналістка Аннегрыт Айххорн, пазнала на здымку свайго бацьку Карла Шайдеманна (злева ўнізе). Гісторыя хутка стала здабыткам грамадскасьці, і Аннегрыт пакончыла з сабой.

Танк на Камароўскай скрыжаваньні (сучасная плошча Якуба Коласа) - адзін з самых папулярных аб'ектаў на нямецкіх фотаздымках: вядома больш за 50 яго здымкаў. Гэта ня той танк "Т-28", які вядомы па лягендзе аб "вогненным танку", які праехаў 3 ліпеня 41-га праз увесь Менск, расстрэльваючы фашысцкую тэхніку і салдат. Гэта - "Т-34", які, як сьцвярджае польскі аўтар Роберт Мічулек ў фотаальбоме "Бітвы на Ўсходнім фронце", належаў 12-й танкавай дывізіі. Адкуль ён тут з'явіўся - маса здагадак. Танк доўгі час праслужыў у якасьці паказальніка нямецкім войскам: на яго вежы віселі таблічкі указальнікі кірункаў.

Чыгуначны вакзал. У правым куце здымка бачны Дом Урада. Мала хто ведае, што ад будынка вакзала да адваротнага боку Дома Ўрада, дзе быў абсталяваны лазарэт, ішла чыгуначная галінка для дастаўкі параненых. На адным з аэраздымкаў нават можна разглядзець цігнік на гэтай галінцы.

Здымак з часопіса Life ад 22 верасьня 1941 года. Подпіс абвяшчае: "Наўрад ці на гэтыя разбураныя раёны Менска, сталіцу Беларусі, у якой жывуць 200 000 беларусаў, габрэяў і палякаў, звалілася бомба. Рускія самі спалілі горад дашчэнту ў рамках той жа палітыкі"выпаленай зямлі", якая дапамагла перамагчы Напалеона". У левым верхнім куце - касцёл Сьвятога Роха, перад ім - руіны Дома Спецыялістаў. На пярэднім пляне - руіны дамоў па вуліцы Чырвонай (пры акупацыі - Смоленскер штрасэ).

Салдаты пазіруюць на фоне Опернага тэатра прыкладна на месцы цяперашняга скрыжаваньня праспекта Незалежнасьці і вуліцы Янкі Купалы.

Будынак так званай арганізацыі Розенберга - Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg. Гэта "ўстанова" займалася рабаваньнем культурных каштоўнасьцяў у захопленых краінах. Дом захаваўся да гэтага часу, сучасны адрас - вуліца Казлова, 15.

Адзін з рэдкіх каляровых ваенных здымкаў Менску. Гэта Суражскі рынак, які знаходзіўся прыкладна ў раёне сучаснай чыгуначнай станцыі Таварная. Зьнята з бетоннага моста. Рэдкі сьнег на дахах дазваляе выказаць здагадку, што кадр зроблены вясной.

Мітынг на Плошчы Свабоды ў 1943 годзе. На плакатах на чыстай трасянцы напісана "ГIТЛЕР АСВАБАДЗIТЕЛЬ". Будынак на заднім пляне захаваўся - плошча Свабоды, 13.

Першатравеньскі мітынг. На бальконе Гасьцінага двара пад велізарным партрэтам Гітлера выступае Радаслаў Астроўскі, прэзідэнт так званай Беларускай Цэнтральнай Рады - гэтакага марыянеткавага ўраду.

Габрэі з менскага гета на прымусовых работах у лакаматыўным дэпо.

Лічыцца, што 3 ліпеня 1944 года першым уварваўся ў Менск танкавы разлік гвардыі малодшага лейтэнанта Дзмітрыя Фролікава. Але ёсць і іншыя звесткі: "Высланая наперад ад 79-га матацыклетнага батальёна выведка на падыходзе да горада была сустрэтая ружэйнай-кулямётным агнём і ўступіла з супернікам у бой. Адна разведгрупа (старэйшы лейтэнант Алексашын, кіроўца Тушчкайон, радыст Вінаградаў і кулямётчык Белянін) на трафейным "Опель-капітана" праскочыла ў горад. З цэнтра Менску старэйшы лейтэнант Алексашын далажыў, што ў горадзе вялікая блытаніна, па вуліцах кідаюцца бронетранспарцёры і самаходныя прылады, на захад і на ўсход перамяшчаюцца часткі. Гэта былі важныя звесткі - вораг панікаваў. Матаючыся па горадзе ўсю ноч, на досвітку Алексашын абраў зручнае месца ў двары цаглянага завода і адтуль паведамляў аб перасоўваньнях суперніка."